واقعه فخ

«فخّ» مکانی در بین راه مکه و مدینه است. در این مکان رویداد عظیمی شبیه واقعه کربلا به وقوع پیوست که در واقع قیام سادات حسنی علیه «هادی» از خلفای عباسیان به شمار می رفت. طبق برخی روایات، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امام صادق علیه‌السلام این رویداد را پیشگویی کرده و پیشاپیش در سرزمین فخّ، برای حسین بن علی (شهید فخّ) و سایر شهیدان این واقعه ابراز نگرانی نمودند.

شرح واقعه

حسین بن علی بن حسن، معروف به «شهید فخّ»، از نوادگان امام حسن‌ علیه‌السلام و پسرعموى امام کاظم علیه‌السلام، در عصر خلافت هادی عباسی در مدینه منوره قیام کرد و این شهر مقدس را از سیطره عباسیان بیرون آورد و به مدت دوازده روز در آن به ساماندهی حکومت و اجرای امور مردم پرداخت و با نزدیک شدن ایام حج، "درباس خزاعی" را جانشین خود در مدینه نمود و به همراه سایر علویان و پیروان خود عازم مکه معظمه گردید و بسیاری از شیعیان و بردگان مکه معظمه به خاطر رهایی از ظلم و جور عباسیان به استقبال وی شتافته و در زمره یارانش قرار گرفتند.

خبر قیام وی در مدینه و آزادسازی این شهر و هجوم علویان به سوی مکه معظمه به اطلاع هادی عباسی چهارمین خلیفه عباسیان رسید و با توجه به نزدیک شدن ایام حج و احتمال پیوستن حاجیان و سایر مخالفان بنی‌عباس به علویان در حین مراسم حج، هادی را شگفت زده و سراسیمه کرد و بدین جهت در اسرع وقت لشکری بزرگ به فرماندهی محمد بن سلیمان عباسی به سوی مکه گسیل داشت.

دو سپاه در روز ترویه هشتم ذی الحجه سال ۱۶۹ قمری در یک فرسنگی مکه معظمه در مکانی به نام "فخ" در برابر یکدیگر قرار گرفتند و پس از رد و بدل کردن پیام‌ها و عدم دستیابی به نتیجه مطلوب، متوسل به حرکت نظامی و رزمی شد و با شدت تمام به نبرد پرداختند.

یاران حسین بن علی، تنها هفتصد نفر ولی سپاهیان عباسی چندین برابر آنان بودند و بدین جهت، پس از مبارزه‌ای سخت و توان‌فرسا، انقلابیون مدینه با شکست و اضمحلال مواجه شدند و بسیاری از آنان از جمله خود حسین بن علی و برخی از سادات حسنی مانند سلیمان بن عبدالله محض و عبدالله بن اسحاق بن ابراهیم بن حسن مثنی، در این نبرد نابرابر کشته شد و تعدادی نیز زخمی و به همراه سایر بازماندگانشان اسیر گردیدند.

شباهت دیگر این فاجعه با فاجعه کربلا آن بود که در اینجا نیز سر همه شهدا را بریدند و به مدینه آوردند و در مجلسى که گروهى از فرزندان امام على علیه السلام و از جمله حضرت امام کاظم علیه السلام حضور داشتند، سرها را به تماشا گذاردند. هیچ کس هیچ نگفت جز امام کاظم علیه السلام چون سر حسین بن على رهبر قيام فخ را دیدند فرمودند: «انا لله و انا الیه راجعون، مَضى والله مسلما صالحا صوّاما قوّاما آمرا بالمعروف و ناهیا عن المنکر ما کان فى اهل بیته مثله»؛ از خداوندیم و به سوى او بازمى ‌گردیم، سوگند به خدا که به شهادت رسید در حالی که مسلمان و درستکار بود و بسیار روزه مى ‌گرفت و بسیار شب زنده ‌دار بود و امر به معروف و نهى از منکر مى ‌کرد، در خاندان وى، چون او وجود نداشت.

سپاهیان عباسی سرهای شهدا را با اسیران و بازماندگان شهدا به نزد هادی عباسی در بغداد فرستادند و او دستور داد تا تمامی اسیران را گردن زدند. از آن سو، پس از شکست علویان، عمر بن عبدالعزیز بن عبیدالله بن عبدالله بن عمر بن خطاب، عامل هادی عباسی پس از فرار از مدینه، دوباره به این شهر برگشت و انتقام سختی از علویان و مبارزان گرفت و خانه‌های بسیاری از آنان را به آتش کشید و اموالشان را غارت کرد.

واقعه فخ در نظر اهل بیت

شهید فخ، در شمار علویان حَسَنی، شهیدی است که از سوی امامان علیهم السلام مورد تأیید قرار گرفته است. به علاوه ضمن روایاتی که نقل شده، خبر شهادت او از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله نیز نقل شده است. از جمله آن که: ابوالفرج اصفهانی روایتی از امام باقر علیه السلام نقل کرده که حضرت فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله زمانی که از فخ می گذشت؛ ایستاد، رکعتی نماز گزارد و وقتی رکعت دوم را خواند گریه کرد. اصحاب نیز گریه کردند، وقتی دلیلش را پرسیدند: حضرت فرمود: جبرئیل به من خبر داد که: «یا محمد اِنّ رجلا مِنْ وُلْدک یُقْتَل فی هذا المکان و أجر الشهید مَعَهُ، اجر الشهیدین». ای محمد، مردی از فرزندان تو در این جا کشته می شود که اجر شهید همراه او، اجر دو شهید است.

همو روایت دیگری نقل کرده است که وقتی حضرت به موضع فخ رسید، با اصحابش نماز میّت خواند و سپس فرمود: «یُقْتَلُ هاهُنا رَجُلٌ مِنْ أهل بَیْتی فی عصابة مِنَ المؤمنین، ینزل لهم بأکفان و حنوط من الجنة، تسبق أرواحهم أجسادهم اِلَی الجَنّة». در اینجا شخصی از اهل بیت من با جمعی از یارانش به شهادت می رسند که کفن و کافور آنان از بهشت می رسد و ارواحشان زودتر از اجسادشان به سوی بهشت می شتابد.

همچنین نقل شده است که در سفری که امام صادق علیه السلام به مکه داشتند، به یکی از اصحاب فرمودند: وقتی به فخ رسیدیم، مرا آگاه گردان. وقتی به آنجا رسیدند، حضرت پیاده شده، وضو گرفتند و نمازی خواندند و سپس سوار شدند. آن صحابی علت این کار را پرسید. حضرت روایت سابق الذکر را از پیامبر صلی الله علیه و آله برای او نقل کردند.

زمانی که سرهای شهدا را نزد هادی آوردند، موسی بن جعفر علیهماالسلام و شماری از علویان حاضر بودند. حضرت درباره شهید فخ فرمود: «مَضی والله مُسْلِماً صالحاً صوّاماً قوّاماً آمِراً بالمعروف، ناهِیاً عَنِ المُنْکر».

چنانکه گفته شد، این واقعه در عصر امامت امام موسی‌کاظم علیه‌السلام به وقوع پیوست و آن حضرت گرچه به صورت آشکار در آن حضور نیافت و رهبری آن را برعهده نگرفت، ولیکن آن را تأیید و از باطن آنان را راهنمایی می‌نمود. البته برخی منابع نیز گفته اند: گرچه شخصیت شهید فخ مورد تأیید امام کاظم(ع) بود، ولی تأیید امام نسبت به قیام او محل تردید است.

پانویس

منابع

• موسسه تبیان، نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام.
• هيئت تحريريه موسسه در راه حق، پيشواى هفتم امام موسى بن جعفر عليه السلام‌.
• رسول جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۶۷-۱۶۹.

مطالب مرتبط

• فخّ
• مقبره شهدای فخّ